Orhun Harfli Yazıtların Keşfi
Yazıtların varlığından ilk söz eden çin yıllıklarıdır. 13 yüzyılda ilhanlı tarihçisi Alaüddin Ata Melik Cüveyni, Tarihi Cihangüşa adlı eserinde türklere ait yazılı taşların var olduğundan bahseder. Yenisey yazıtları ilk olarak Strahlenberg ve Messerschmidt tarafından 1721 ve 1722 yıllarında yenisey nehri civarında bulunur. Strahlenberg, 1730 yılında eserinde iki yazıtın ve yazıtlar üzerindeki harflerin şekillerini verir.
Orhun alfabesi ve çözümü
Türkler tarafından kullanılmış olan ilk alfabedir. Orhun yazıtlarında 38 harf vardır. Bu harflerin 4’ü ünlüdür. Orhun alfabesi 1891 yılında Heikel tarafından Run alfabesine bentetildiği için runik yazı diye de tanınır.
Rodloff, 1891 yılında araştırma heyetiyle yazıtların bulunduğu orhun bölgesine gider ancak heyetle birlikte gerş dönmemiştir. Çince metin tercümelerini çözmek için çine gitmiştir. Yazıtların türkçe olduğunu anlar ve çözmek için uğraşmaya başlar. Thomsen da bu uğraşları verenlerdendi. Thomsen 1893 yılında alfabeyi çözmüş ve makale haline getirerek ‘Orhun ve yenisey yazıtlarının çözümü:ilk bildiri’ şeklinde yayınlamıştır. Thomsen çözmeye çalışırken çince yüzdeki şahıs,yer ve boy adlarından yararlanmıştır.
Orhun yazıtları Nedir?:
Kül tiğin, Bilge Kağan ve Tonyukuk
Bu yazıtlar birinci köktürk kağanlığından başlayarak köktürk devletinin siyasi ve kültürel tarihini anlatır. 18 temmuz 1889 yılında Rus Coğrafya cemiyetinin başında bulunan gazeteci ve etnoğraf M.Yadrintsev kül tiğin ve bilge kağan yazıtlarını bularak büyük bir keşfe imza atar. Tonyukuk yazıtı ise 1897’de F.Klementz tarafından bulunur.
Kül Tiğin yazıtı, kardeşi Bilge Kağan tarafından 732 yılında diktirilmiş olup yazıt da konuşan Bilge Kağandır. Bilge Kağan yazıtı ise oğlu Tenri Tiğin tarafından 735 yılında diktirilmiştir. Her iki yazıtının büyük bir bölümü aynı ve her iki yazıt da 4 yüzlüdür. Yazarı Yolluğ Tiğindir.
Thomsen, Tonyukuk yazıtının 725 yılında dikildiğini kabul ederken; Talat Tekin 720-725 yılları arasında dikildiğini söyler. Tonyukuk yazıtının yazarı belli değildir. Kül Tiğin ve Bilge Kağan yazıtlarında canlı, etkileyici bir üslup varken Tonyukuk yazıtında daha ciddi ve seçkin sözler ve ifadeler yer alır. Orhun Yazıtları, Türklerin tarihi,sosyal ve siyasi durumunu gelişmiş bir dille anlatan en önemli ve en uzun yazıtlardır. Sadece mezar taşı olmayıp birer siyasi beyannameözelliği taşır. Anlatım tarzı canlı ve samimi olan bu yazıtlarda, anlatılmak istenen konular düzgün cümlelerle aktarılmış olup bu cümleler günümüzde deyim ve atasözü olarak kullanılır. Milli duygu ve heyecanı arttıran cümleler yer alır.
Orhun Yazıtları İle Alakalı Belli başlı çalışmalar
- Köktürk yazısını ilk çözen Thomsen olsa da yazıtlar üzerinde ilk yayın yapan Radlofftur. Radloff, Thomsen ilk raporu açıkladıktan sonra 1894 yılında Kül Tiğin ve Bilge Kağan yazıtları ile ilgili 3 fasükülden olan çalışmasının ilk bölümünü yayımlar. İkinci fasükülü de aynı yılda yayımlar. Çalışmanın üçüncü fasükülü 1895 yılında yayımlanır. Çalışmasının birinci bölümünde Kül Tiğin ve Bilge Kağan yazıtlarının metni, yazıçevrimi, ve almanca tercümesi vardır. İkinci bölümünde ise sözlük, dizin ve çince metin tercümesi yer alır. Radloff eserin üçüncü bölümünde ise runik harfli yazıtlar hakkında bilgi verir. Bu çalışma acele ile hazırlanıldığından içinde okuma yanlışlıkları vardır. Radloff bu çalışmanınikinci baskısını 1897 yılında yapar. Ayrıca Tonyukuk yazıtının yazıçevrimi ve Almanca çevirisini ilk kez 1899 yılında yayımlar.
- Thomsen çalışmasını 1896 yılında yayımlar ve eserinin birinci bölümünde runik alfabe hakkında bilgi vermiştir. İkinci bölümünde Çince kaynaklarda anlatılan Köktürk tarihini anlatmış ve yazıtların yazıçevrimine ve Fransızca tercümesine ardından Türkçe sözcükler ve gramer dizinine de yer vermiştir.
- Şemsettin Sami dışında Türkiye de ilk çalışmayı yapan Necip Asım, Arap harfli eski alfabeyle yayımlanmış Orhun Abideleri adlı çalışmasında yazıtların yazıçevrimi ve çevirisi bulunur.
- Hüseyin Namık Orkun, Eski Türk Yazıtları adlı eserini 4 cilde ayırmıştır. 4 ciltlik çalışma TDK tarafından 1986 yılında tek cilt olarak ankara da yayımlanmıştır.
- Alman Türkolog A.Von Gabain, 1941 yılında Eski Türkçe alanında ilk temel gramer kitabı olan çalışmasını yayımlar. Bu eser Mehmet Akalın tarafından Türkiye Türkçesine çevrilmiş ve 1988 yılında yayımlanmıştır.
- 1968 yılında Talat Tekin’in doktora çalışması, Orhun Türkçesi Grameri ile Orhun Yazıtlarının okunuşu ayrıca İngilizce çevirisi ve sözlüğünü içermektedir. Uzun yıllar bu alandaki en önemli çalışmalardan kabul edilen bu eserin düzeltilmiş ve geliştirilmiş şekli 2000 yılında yayımlanmıştır.
- Muharrem Ergin’in 1970 yılındaki Orhun Yazıtları adlı çalışmasında 3 büyük yazıtın metinleri, Türkçeye çevirileri ve sözlüğü ile orjinal metinleri vardır.